Giáo lý nhà Phật dạy rằng, khổ là điều chẳng thể tránh được
trong đời người. Thứ nhất, không ai trốn thoát được hiện thực của chết. Kế đến
là những sự thật khác như già yếu, bệnh tật, điều mong cầu thì chẳng đến, điều
không muốn cứ phải gặp hoài. Những chướng ngại như vậy là hiện thực của đời sống
này. Ngay cả quý vị là Phật, là người đã chứng đắc giác ngộ viên mãn thì cũng vẫn
phải kinh nghiệm già, bệnh, chết và nỗi đau xót khi mất đi người thân. Tất cả
những thứ này chắc chắn sẽ đến. Nếu quý vị cứ dằn vặt day dứt thì sẽ đau khổ lắm.
Nhưng giáo pháp Phật dạy cũng nói rằng thật sự không phải
là vì những điều gây ra đau khổ phiền não cho quý vị trong đời sống này đâu.
Cái gây ra đau khổ chính là vì chúng ta luôn luôn tìm cách trốn tránh những sự
thật hiển nhiên của đời sống, luôn cố tránh khổ tìm vui - chúng ta cứ cho rằng có
sự hiện diện của một thứ an bình phúc lạc đời đời vĩnh cửu miễn là ta luôn làm mọi
việc cho đúng.
Ngay trong đời này, quý vị có thể tự giúp mình và giúp thế
gian này nhiều lắm đồng thời đảo chiều lối tư duy cũ kỹ. Trong tác phẩm Nhập Bồ
Tát Hạnh, Thánh giả Tịch Thiên đã chỉ ra rằng đau khổ rèn giũa chúng ta nhiều
vô kể. Nếu biết nắm lấy cơ hội khi đối diện khổ đau thì khổ đau sẽ thúc đẩy
chúng ta tìm kiếm lời giải đáp. Rất nhiều người, kể cả tôi, đã gia nhập con đường
tâm linh vì những đau khổ sâu thẳm. Đau khổ dạy cho con người ta biết đồng cảm với
những kẻ cùng cảnh ngộ với mình. Không những thế, đau khổ dạy chúng ta biết sống
khiêm nhường. Ngay cả người kiêu căng nhất cũng phải mềm lòng lúc phải xa rời mất
mát người thân.
Tuy vậy, về cơ bản ai cũng muốn mọi việc luôn phải thuận
buồm xuôi gió và hễ bắt đầu thấy trầm uất, đơn độc hay thiếu thốn là nghĩ rằng
mình đã phạm lỗi gì đó hay lầm lạc gì đó. Thật ra, khi quý vị cảm thấy trầm uất,
cô đơn, bị phản bội hay bất kỳ một cảm giác không mong muốn nào, thì đây chính
là thời khắc trọng yếu của con đường tâm linh. Đây chính là điểm mà sự chuyển
hóa thật sự có thể xảy ra.
Chừng nào quý vị còn bị vướng kẹt trong sự kiếm tìm cái chắc
thật và cái vui sướng hơn là biết trân quý hương vị và giá trị của những điều đang
thực sự diễn ra, chừng nào quý vị còn muốn trốn chạy khỏi những bức bối khó chịu,
thì quý vị sẽ còn vướng kẹt trong trận đồ của vô số khổ sở, phiền não và bất toại
nguyện, và rồi quý vị sẽ cảm thấy yếu đuối dần đi. Nhận biết được điều này sẽ hỗ
trợ cho chúng ta phát triển nội lực.
Và điều thật sự đáng mừng là tư duy về nội lực luôn thường
trực trong mỗi chúng ta ngay đúng tại thời điểm ta nghĩ rằng mình đang trong
tình trạng thê thảm, bi đát nhất. Thay vì tự nhủ “Làm sao tìm lại được cái vui
sướng, cái an toàn?” chúng ta có thể tự hỏi: “Liệu mình có thể chạm đến tầng
sâu nhất của nỗi đau này không? Mình có thể ngồi lặng yên với nỗi đau này mà
không cần cố sức xua đuổi nó không? Mình có thể hiện hữu cùng với nỗi đau mất
mát hay nỗi đau của nhục nhã - mọi ê chề đủ kiểu – và để chúng được cởi mở với
mình chăng?” Cái mẹo nằm ở chỗ này.
Có rất nhiều cách nhìn nhận những sự việc xảy ra khi cảm
thấy bị đe dọa. Những lúc trầm cảm – vì
uất ức, cáu giận hay vì thất bại, quý vị có thể nhận thấy mình bị mắc bẫy và shenpa nổi lên như thế nào. Cách dịch
nghĩa thông thường của từ shenpa là “dính mắc” nhưng cách dịch này chưa diễn tả
đầy đủ nghĩa trọn vẹn. Tôi cho rằng ý nghĩa của shenpa là “bị mắc câu.” Một định
nghĩa khác mà Dzigar Kongtrul Rinpoche hay sử dụng, đó là “cái sạc điện” – cái
sạc điện phía sau ý nghĩ, lời nói và hành động của chúng ta, cai nạp điện đằng
sau cái “ưa” và cái “không ưa.”
Dịch chuyển sự tập trung và quan sát xem mình đã dựng lên rào
chắn như thế nào cũng có ích. Những lúc như thế, chúng ta có thể quan sát xem
mình đã thoái lui và vị kỷ ra sao. Chúng ta trở nên khô cứng, chua chát, e dè;
chúng ta co cụm hoặc đông cứng vì sợ hãi nên càng bị đau khổ hành hạ. Theo lối
mòn cũ, chúng ta tự động dựng lên bức tường che chắn và tính ích kỷ càng được
gia cố.
Nhưng đây cũng chính là thời điểm quý vị có thể hành động
khác đi. Ngay tại đó, bằng thực hành, chúng ta có thể làm quen với những rào chắn
tự dựng lên trong lòng mình và xung quanh toàn bộ hiện hữu của mình. Chúng ta
có thể trở nên thân thiết từ ái với sự trốn chạy, chán chường và đông cứng của
chính mình. Và sự gần gũi cởi mở dẫn đến sự thấu hiểu những rào cản sẽ chính là
cái bắt đầu tháo dỡ chúng ra. Điều tuyệt diệu là khi chúng ta có mặt trọn vẹn với
chúng, các rào cản sẽ tự bung gãy.
Xét cho cùng, tất cả các thực hành mà tôi đề cập ở đây đơn
giản là những phương pháp chúng ta có thể tháo dỡ bức tường che chắn. Dù là học
cách giữ chánh niệm bằng cách ngồi thiền, nhận thức sự bám luyến hay thực hành
kham nhẫn, thì đấy chính là các phương pháp để tháo dỡ bức tường mà chúng ta đã
tự dựng lên.
Khi quý vị tự dựng lên bức tường che chắn thì khái niệm về
“ta” tách biệt với “người” ngày một mạnh mẽ hơn. Lúc rơi vào cảnh ngộ khó khăn
chướng ngại, nếu không tự dựng lên lớp tường chắn thì toàn bộ tình thế có thể
xoay chuyển; chỉ đơn giản mở lòng đón nhận những khó khăn thử thách, đón nhận
những cảm giác mình đang phải trải qua, đơn giản đừng độc thoại với bản thân về
những gì đang xảy ra. Đó đã là một bước tiến triển rồi đó. Trở nên gần gũi với
những phiền muộn đau khổ là giải đáp cho sự thay đổi trong hiện hữu cơ bản của
chúng ta – cởi mở với mọi việc chúng ta trải nghiệm, để cho gai nhọn của những lúc
khốn cùng đâm xé tim mình, hãy để những thời khắc ấy khai mở cho chúng ta, khiến
chúng ta khiêm nhường hơn, minh mẫn hơn và quả cảm hơn. Hãy để những chướng ngại
khó khăn chuyển hóa chúng ta. Chúng sẽ thay đổi ta. Từ trải nghiệm của mình,
chúng ta chỉ cần học cách đừng trốn chạy.
Nếu ta sẵn sàng cố gắng có mặt với nỗi đau của mình thì một
trong những trợ giúp tuyệt diệu nhất có thể tìm thấy chính là trưởng dưỡng được
sự ấm áp và giản dị của tâm Bồ đề. Cụm từ tâm Bồ đề có rất nhiều cách diễn dịch,
nhưng có lẽ cách diễn dịch thông dụng nhất là “tâm tỉnh thức.” Cụm từ này đề cập
đến ngưỡng nguyện muốn tự giải thoát khỏi trói buộc của vô minh và vọng tượng
nhằm giúp được người khác cũng làm được như vậy. Đặt giác ngộ cá nhân trên một
bình diện rộng hơn, thậm chí trên bình diện toàn cõi thế gian, sẽ tạo ra sự
khác biệt to lớn. Tâm Bồ đề ban tặng cho chúng ta một tri kiến bao la hơn về
nguyên nhân vì sao ta lại muốn thực hiện công việc thách thức này.
Có hai loại tâm Bồ đề: tâm Bồ đề tương đối và tâm Bồ đề
tuyệt đối. Tâm Bồ đề tương đối bao hàm lòng từ ái và maitri. Thầy Chogyam Trungpa dịch từ maitri theo nghĩa là “sự thân
thiết vô điều kiện với bản thân.” Sự thân thiết vô điều kiện có nghĩa là chúng
ta có một mối tương giao công bằng với mọi phần hiện hữu của chính mình. Vì vậy,
trong hoàn cảnh phải đối diện với đau khổ, chúng ta có thể thiết lập được mối
quan hệ thân thiết, từ ái với những phần trong con người mình, những phần mà ta
vốn thường không muốn chạm tới.
Một số người thấy chia sẻ của tôi có chút lợi ích vì tôi
khuyến khích họ đối xử từ ái với bản thân, nhưng điều này không hàm nghĩa là
chúng ta vuốt ve bản tính điên khùng của mình. Lòng từ ái mà tôi học được từ những
vị thầy và tôi hết lòng mong muốn chuyển tải đến mọi người chính là sự độ lượng
từ ái đối với mọi phần trong hiện hữu của chúng ta. Những phần khó tha thứ nhất
lại chính là những phần đau đớn nhất, những phần khiến chúng ta cảm thấy hổ thẹn,
như thể ta không thuộc về chúng, như thể ta vừa đập chúng đi khi mọi thứ tan nát
hết. Maitri có nghĩa là từ ái với chính mình khi mình chẳng còn có gì cả, khi
mình sa cơ thất thế. Và điều này trở thành nền tảng để trải rộng tình thân thiết
vô điều kiện với những người khác.Nếu luôn khước từ mọi phần của chính mình, lại
còn cảm thấy có lý do để chối bỏ chúng, thì quý vị sẽ luôn luôn bỏ chạy khỏi bất
kỳ điều gì khiến quý vị cảm thấy bất an.
Có bao giờ quý vị để ý xem những phần bên trong này được
chạm đến? Ta càng hiểu rõ một người hay một hoàn cảnh nào đó thì cảm xúc càng
trào dâng. Thường thì mối quan hệ ban đầu bao giờ cũng tốt đẹp cả nhưng khi
quan hệ đó trở nên thân mật gần gụi hơn và bắt đầu làm quý vị nổi đóa, rồi quý
vị chỉ muốn trốn thoát ra khỏi đó.
Do vậy tôi muốn nói với quý vị rằng con đường dẫn đến sự
bình yên ở chính nơi đây, ngay khi quý vị muốn bỏ chạy. Quý vị có thể lèo lái đời
mình không để bất cứ cái gì liên lụy vào, song nếu quý vị thật sự muốn sống một
cuộc đời trọn vẹn, nếu muốn sống dấn thân, muốn thiết lập quan hệ với người
khác, với loài vật, với đời sống thế gian thì chắc chắn quý vị sẽ phải trải nghiệm
những cảm xúc khó chịu, bực tức và dính mắc chứ không chỉ kinh nghiệm những cảm
giác vui tươi hạnh phúc. Thông điệp ở đây là: khi những cảm xúc như thế trỗi dậy
thì đó không phải là thất bại gì cả mà đó chính là cơ hội để rèn luyện tinh thần
maitri, tức là sự thân thiết từ ái vô điều kiện với con người vừa hoàn thiện vừa
bất hoàn thiện của quý vị.
Tâm Bồ đề tương đối cũng bao hàm lòng từ bi tỉnh giác. Một
trong những hàm nghĩa của từ bi là “cùng đau khổ,” sẵn sàng cùng chịu đau khổ
cùng với người khác. Điều này có nghĩa là quý vị càng chấp nhận tổng thể sự tồn
tại của mình đến mức độ nào – sự phán xét của quý vị, cảm giác thất bại của quý
vị cho đến cảm giác tự xót xa bản thân, sự trầm uất, tâm giận dữ, đam mê nghiện
ngập – thì quý vị sẽ càng kết nối được với người khác từ cái tổng thể đó. Và đó
sẽ là mối quan hệ bình đẳng. Quý vị sẽ có thể cảm được cái đau cái khổ của người
khác như của chính mình. Quý vị sẽ cảm được nỗi đau của chính mình và hiểu rằng
nỗi đau ấy cũng là nỗi đau chung.
Tâm Bồ đề tuyệt đối, còn được gọi là Shunyata, là một chiều không gian mở cho sự tồn tại của chúng ta,
đó là tâm thức hoàn toàn rộng mở. Không còn lớp vỏ giữa “người” và “ta”, giữa
“bạn” và “thù”, tâm Bồ đề tuyệt đối luôn luôn hiện hữu ở nơi đây. Trưởng dưỡng
tâm Bồ đề tuyệt đối nghĩa là có mối quan hệ với một thế giới không còn ràng buộc
bởi khái niệm, không bị phán xét, một mối quan hệ với hiện thực một cách trực
tiếp, không bị bóp méo chỉnh sửa.
Đó chính là giá trị của thực hành thiền định. Quý vị được
huấn luyện luôn luôn quay trở về với thực tại chân thực. Bất kỳ ý niệm nào khởi lên trong tâm, quý vị
đều quán chúng với tâm xả bình đẳng và học cách làm chúng tan biến. Không cần
phải chối bỏ những niệm tưởng và cảm xúc giấy khởi, thay vào đó chúng ta bắt đầu
nhận thức rằng ý nghĩ và cảm xúc không hiện hữu chắc có như chúng ta vẫn thường
nghĩ.
Để luyện tập lòng từ bi vô điều kiện cần phải có sự dũng cảm
để tập “chịu đau khổ cùng người khác”, cần có lòng quả cảm để sống cùng với phiền
não khi chúng xuất hiện mà không bỏ chạy hoặc dựng lên những bức tường ngăn
cách. Cần có lòng quả cảm để không bị mắc câu và bị lôi tuột đi. Khi làm được
điều này, chứng được tâm bồ đề tuyệt đối, kinh nghiệm được tâm thức con người thực
sự có thể rộng mở và không vướng bận như
thế nào sẽ bắt đầu khai mở cho chúng ta.
Từ việc bắt đầu trở nên thoái mái, thanh thản hơn với những thăng trầm của
đời người, sự chứng ngộ sẽ ngày một mạnh mẽ hơn.
Chúng ta bắt đầu nhìn kỹ vào khuynh hướng tự nhiên là hay sa
đà vào sự bám luyến, tách rời mình với người, thu rút vào bên trong và tự dựng
lên những bức tường ngăn cách. Khi làm quen dần với những khuynh hướng này,
chúng sẽ từ từ trở nên dễ nhận biết hơn và quý vị sẽ nhận thấy thật ra tồn tại
những khoảng không gian, những khoảng không gian bao la và dễ chịu. Song điều
này không có nghĩa là quý vị sẽ luôn được sống trong phúc lạc và sự dễ chịu vĩnh
cửu. Trong không gian đó còn có cả khổ đau.
Chúng ta vẫn có thể bị phản bội, bị hận thù. Chúng ta vẫn
có thể cảm thấy buồn rầu, bối rối. Nhưng cái ta sẽ không phạm phải là bị mắc câu.
Những điều dễ chịu ở đó, những điều khó chịu cũng ở đó, những thứ bình thường
cũng ở đó. Điều mà chúng ta từng bước phải học là đừng bao giờ trốn chạy khỏi sự
có mặt trọn vẹn. Chúng ta cần phải luyện tập từng bước sơ khởi như vậy là vì đau
khổ trải rộng khắp thế gian này. Nếu không tự rèn luyện từng chút một, từng khoảnh
khắc một để vượt qua nỗi sợ hãi khổ đau thì khả năng trợ giúp sẽ rất hạn hẹp.
Khả năng giúp chính mình cũng hạn hẹp mà giúp người càng hạn hẹp. Vì thế, hãy bắt
đầu với chính mình, như chính mình, ngay bây giờ và ở đây.
Ni Sư Pema Chodron
Bài giảng trích từ Tạp Chí Lion Roar, Tháng
11/2016
Chân Như Việt dịch.
Chân Như Việt dịch.
